ÜNLÜ BİR FİLOZOF, MATEMATİKÇİ VE ASTRONOMİ BİLGİNİ:
SMYRNA’LI THEON
17. yüzyılda İzmir’den Marsilya’ya kaçırılan ve şimdi Capitol Müzesi’nde bulunan mermer bir büstün üzerinde şunlar yazılıdır: «Rahip Theon, babası olan Platon’cu filozof Theon’u (onurlandırdı)». Oğlu tarafından bir büstle onurlandırılan bu kişi, ünlü bilgin Ptolemaios’un da olasılıkla kendisinden Matematikçi Theon diye bahsettiği, Roma devrinin ünlü felsefe, matematik ve astronomi bilgini Smyrna’lı Theon’dan başkası değildir.
Bilim adamlarının bu büstü Hadrianus dönenime tarihledikleri dikkate alınırsa, Theon İ.S. 1. yüzyılın sonları ile 2. yüzyılın ilk yarısında yaşamış olmalıdır. Aynı adı taşıyan diğer bazı ünlü kişilerden ayırmak üzere Yaşlı Theon de diye adlandırılan bu kişi, başta Platon olmak üzere, birçok ünlü filozof ve matematik bilginlerinin eserleri hakkında yorumlar kaleme almıştı. Bilinir ki, Theon’un yaşadığı devirde Smyrna’daki Mouseion adı verilen ünlü okul özellikle Platoncu felsefe konusunda hayli güçlüydü. Kuşkusuz Theon da bu okulda ders veren ünlü hocalardan biriydi.
Theon’dan günümüze ulaşabilen en önemli eser, Platon’u Anlamak İçin Gerekli Matematik Bilgileri (Expositio rerum Mathematicarum ad Legendum Platonem Utilium) adını taşımaktadır. Bu eser, Platon’un bir yorumu olmaktan çok, matematik öğrencileri için yazılmış bir elkitabıdır. Theon daha çok kendinden önceki düşünürlerin fikirlerini bir araya toplamış ve Matematik, Geometri, Müzik ve Astronomi arasındaki ilişkileri ortaya koymuştu. Zaten kendisi de «Ben anlattığım şeyleri kendi keşfim gibi göstermiyorum; yalnızca benden önceki geleneğin bilgilerini aktarıyorum» demek suretiyle büyük bir alçakgönüllülük göstermişti.
Theon’un eseri 3 ana bölümden oluşmaktadır: İlk bölümde Sayı çeşitleri ve bunlarla ilgili teoriler ele alınmaktadır (çünkü Theon’un anlattığı Platon, özellikle sayıların önemi konusunda Pythagoras’ın etkisi altındadır). Buna göre aritmetik herşeyden önce gelir; çünkü sayılar herşeyin başlangıcı (arkhe), kaynağı (pege) ve köküdür (rhiza). Eserin Müzik (mousike) ve Armoni (harmonia) hakkındaki ikinci bölümünde ise Sayılardaki Müzik (he en arithmois mousike), Enstrümanlardaki Müzik (he en organois mousike) ve Evrendeki Armoni (he en kosmo harmonia) üzerinde durulmaktadır. Theon bu eserinde bir tür kosmogonia (yaratılış) felsefesi yapar: Önce evrenin yapı taşları olan sayılarla başlar ve sonra müzikteki armoniye geçer. Çünkü müzikteki armoni, sayıların evrensel armoniyi meydana getirmesi için gereken oranları belirler. Sayıların ve oranların bu kombinasyonu, Pythagorasçıların tetraktys (ilk dört sayının toplamı, yani 10 sayısı) adını verdikleri bir üçgen içinde gerçekleşir. Tetraktys öyle mükemmel bir geometrik formdur ki, içinde tüm sayıları ve mükemmel armoniler için gereken tüm oranları barındırır. Eserinin üçüncü ve en önemli bölümünde ise Theon, Merkür ve Venüs gezegenlerinin güneşe olan uzaklıkları üzerine gözlemler ve tahminler yapar. Ptolemaios’un Matematikçi Theon diye sözünü ettiği ve İ.S. 127- 132 yılları arasında Merkür ve Venüs üzerinde 4 kez astronomik gözlem yaptığını ifade ettiği kişi büyük bir olasılıkla Smyrna’lı Theon’dur.
Smyrna’nın yetiştirdiği en önemli şahsiyetlerden biri olan Theon’un günümüze ulaşabilen eseri batı dillerine çevrilmiş ve çok sayıda bilimsel araştırmaya konu olmuştur. Hata kimimizin adını bile bilmediği bu felsefe, matematik ve astronomi bilgini o kadar önemsenmiştir ve onurlandırılmıştır ki, Ay’daki 18 km çapında ve 3470 m. derinliğindeki bir kratere “Yaşlı Theon Krateri” (Theon Senior Crater) adı verilmiştir.
KISA KAYNAKÇA:
E. Hiller, Theonis Smyrnaei. Expositio Rerum Mathematicarum ad Legendum Platonem Utilium, Leipzig 1978.
J. Hazel, Who’s Who in the Greek World, London and New York 2002, 240.
J. Dupuis, Théon de Smyrne. Philosophe Platonicien. Exposition de Connaisances mathematiques utiles pour le Lecture de Platon, Paris 1892.
Th.H. Martin, Theonis Smyrnaei Platonici Liber de Astronomia, Paris 1849.
G. Petzl, Die Inschriften von Smyrna, II, 1, Bonn 1987, no. 648.